Гүнэй. Тумэн-Баир Монломгуруев

«Аадарлыш даа, зүрхэнэйм аялга»

 

Тумэн-Баир Монломгуруев 1943 оной мартын 16-да  хүбшэ тайгаар нэмжыhэн Хойто-Ага нютагта  түрэhэн намтартай. Сэбэгэй Монломгурын түрүүшын үри боложо, эжы аба хоёроо хэды ехээр баярлуулаа гээшэб. Эсэгэнь хурса хутагата худанса шарайд омогой, багшын мэргэжэлтэй байhан юм. Һургуулида орохо наhандаа хүрэжэ, эрдэмэй үүдэ сэлижэ, түрүүшын үдэрнүүдhээ эхилжэ, hонор ухаатайгаа, сэсэн бодолтойгоо харуулhан гэдэг. Алишье талаараа тэгшэ бэлигтэй байhан гэжэ үетэн нүхэдынь дурсан hанагша.  Агын нэгэдэхи дунда hургуулида hуража ябахадаа, ирагуу дуунуудые дуулаха дуратай, мүн баhа үхибүүдэй драматическа кружогой гэшүүн байжа, абьяас  габшагайгаар тайзан дээрэ зүжэгтэ наадажа, олоной hонирхол татадагшье байhан гэлсэдэг.  Уран зохёолой бүлгэмэй ажалда ябажа, зохёохы намтарайнгаа эхи табиhан. Түрүүшынгээ шүлэгүүдые hургуулиин  ханын газетэдэ хэблэжэ эхилhэн. Байгаалиин үгтэhэн бэлигтэй,  түрэхын иимэ табисууртай байhан хадаа урлан зураха,  найруулан зохёохо шэртэhэеэ гүйсэд гаргажа шадаа гээшэ гү? «1963 онhоо 1966 он болотор сэрэгэй албанда татагдаад ябахадаа, шүлэгүүдээ ехэ бэлигтэй поэт Цыдып Жамбаловта эльгээхэдэм, намайе дэмжэжэ, хэрэгтэй даабаринуудые эльгээдэг байhан юм. Уран зохеолой талаар манай урдаа хараха уран зохёолшод Ж. Балданжабон, А. Жамбалон гэгшэд минии шүлэг бэшэлгэдэ ехэхэн нүлөө намда үзүүлhэн байна», – гэжэ өөрынгөө намтар соо бэшэнэ. 

Сэрэгэй албанhаа бусажа ерээд, Гунэйдөө элдэб ажалда хүдэлжэ байхадаа, олон тоото шүлэгүүдые орон нютагтаа, тала дайдадаа, Онон мүрэндөө зорюулhан.

Онон хатан эжым долгин

Олон уулые дабан ерээд,

Эсэhэн гарыем эльбэн, эльбэн,

Эдитэ хүсэеэ үршөөн байдаг.

Онон мүрэнэй тунгалаг уhан,

Онон манай аршаан юм даа.

Энэ манай Гүнэй нютагай

Энхэ тайбан hүлдэ юм даа.

 

Олохон жэлдэ мал ажалда ябажа, хуйдам талада хони адуулжа ябахадаа, элдэб бодолдо абтан, шүлэгэй ульгам мүрнүүдые толгойдоо оруулhан байна. «Малшанай үгэ» гэжэ шүлэг соогоо малшан ажалтайшье hаа, хаана холын элдэб hонинуудые «эреэхэн хуйхаар бүтээhэн хайрсагай» ашаар шагнан hонирходогоо, мүн дэлхэй зоболонгуудhаа хүн түрэлтэниие аршалха, абарха шэдитэ үгэ хэрэгтэй гэжэ тэмдэглэнэ.

1970-1972 онуудта «Буряадни» гэжэ сонедүүдэй гүрлөө шүлэг – зохёол бэшэhэн байна. Агын талада түрэhэн, түрэлхи оюун ухаатай юрын буряад хүбүүн өөрынгөө бэлиг шадабари орёо байгуулгатай сонет бэшэлгэдэ харуулаа. Сонедүүдэй гүрлөө соохи арбан табан сонедүүдэй байра hуури оложо, удхаарнь нэгэдүүлэн, хоорондохи харилсаа харуулха бэлэн хэрэг бэшэ.  Гол удхань – Эхэ орон, түрэhэн нютаг, тала дайда бүхы арбан дүрбэн сонедүүд соо нэбтэрэн орожо ерэнэ. Тумэн-Баир Монломгуруев «Буряадни» гэжэ нэрлэгдэhэн сонедүүдэй гүрлөө бэшэhэн гэжэ үсөөн хүн мэдэхэ байха. Юундэб гэхэдэ, өөрөө түни түбшэн зантай, үсөөн үгэтэй, бэлиг талаангаа салгидуулжа, олоной дунда суутай болохые оролдодоггүй байhан ха юм.  Шүлэгүүдэйнгээ суглуулбари ном болгон хэблэхэ түсэбтэй байhан аад, тэрэнээ бэелүүлжэ үрдеэгүй.

Хабарай сагай ерэхэдэ, байгаали hэргэн, хүн бүхэнэй досоо ямар бэ даа нэгэ ойлгогдоогүй мэдэрэл түрэдэг. Иимэхэн сагта голой эрьедэ зогсоод, мүльhэнэй хүдэлхые хаража, шагнажа үзөө hэн гүт?

Шаазан табагуудай эбдэрhэндэл,

Шэнхинэhээр мүльhэдшье урдашоо.

Энээниие шагнаха шэхэн эндэл,

Энээниие хараха нюдэд эндэл,

Бүхы мэдэрэлэй hонор гэшүүд

Барагдашагүй зол үгэнэ бшуу.

Уг гарбалайнгаа сахижа ябаhан ёhо заншалаар эртэ үүрээр бодожо, ажалаа хэхэдээ, наhан ута шэнги байха гэлсэдэг. Энэ бодолые үргэлжэлүүлэн, hүүлшын зохеолнуудай нэгэн болохо «Υүрээр бодогты!» гэжэ  гүнзэгы удхатай шүлэг соогоо залуушуулда hургаал болохо үгэнүүдые үреэжэ хэлэнэ.

 

Υбэлшье, зуншье үүрээр бэд даа,

Υхибүүдээ үргэхэеэ үүрээр,

Υелhэн ханияа үндэхэеэ үүрээр,

Υетэн нүхэдөө золгохоео үүрээр,

Υүрээр бэд даа, үүрээр!

 

1998 ондо хүндэ үбшэндэ дайрагдаад байхадаа, наhанайм харгы түгэсдөө хүрэбэ гү, али ямар нэгэн хүсэн диилэжэ, абарагдаха гүб гэhэн асуудал табижа, сэдьхэлдэнь найдал түрэhэнэй тэмдэг hүүлшын шүлэг соонь эли тодоор харагдана.

Ами наhамни дээшэнь табиhан годлишуу

Хүсэеэ бууран, унаха тээшээ болобо гү?

Арюун бодолойм хүсэн харааhаа годиржо,

Хараhаар байтар зэбэнь доошоо гунхаба гү?

Хороор хаагалhан хара hүүдэр – шубууе

Хурмастын хүсөөр дараха арга олдохо гү?

Харюу болгон, шубуунай хуяг-үбсүүе

Ходоро харбаха хуби намда үгтэхэ гү?

Шүлэгүүдынь «Агын үнэн», «Буряад үнэн», «Толон» газетэнүүдэй, суглуулбаринуудай  нюурнуудта толилогдодог байhан.

«Аадарлыш даа, зүрхэнэйм аялга» гэжэ шүлэгүүдэй суглуулбари  түрэлхидэй, нютагайхидай туhаламжаар 2011 ондо нара хаража, олоной анхарал татаhан байна.

Тумэн-Баир Монломгуруев нютагаймнай талаан бэлигтэй хүнүүдэй нэгэн юм. Иимэ аша габьяань, нэрэ солонь юугээр хэмжэгдэхэ бэ? Поэдэй соло шүлэгүүдэйнь шанараар сэгнэгдэхэ бэшэ гү? Зохёолнуудайнь уянгата ульгам мүрнүүд сараа үлөөн, ургажа ябаа залуу үетэнэй омогорхол болохо лэ.