Болот Бальжинимаев
Yхибүүдэй уран шүлэгшэн Болот Бальжинимаев
Агын үргэн талын ая гангын хангал бэедээ шэнгээhэн, бэлиг шадабаряараа шалгарhан хүбүүд, басагадаар омогорхонобди. Уран шүлэгшэ, ирагуу дууша, хүнгэн хатарша, бэлиг талаантай хүн түрэл нютагаа суурхуулжа, эхэ эсэгынгээ нэрые дээрэ үргэжэ ябадаг гээшэ. Иимэл хүбүүдэй нэгэн – доро үгтэhэн «Уряал» гэжэ шүлэгэй автор, Гүнэй нютагай шүлэгшэн Болот Бальжинимаев мүн болоно.
Уужам талын сэсэгтэл
Угаа олон нүхэдөө
Урин байнаб таанадаа
Υнэр баян нютагтаа.
Айлшан ерыт Агадамнай,
Арюун hайхан таладамнай.
Агын алтан наранда
Амаран сэнгэн ябахалта.
Υнгын олон сэсэгүүдэй
Υнэр хангал шэнгээhэн
Ууган Агын талада
Урин дохин байнаб.
Онон хатан эхэтэйм
Ошоод тэндэ танилсахалта.
Алхана буурал эсэгэтэйм
Амар мэндэеэ хэлсэхэлта.
Талын дууша нүхэдтэйм
Тала нүхэд болохолта.
Түрэл нютагтам дурлажа,
Түбхинэн hуужа болохолта.
Болот Бальжинимаев 1947 ондо Гунэй нютагта түрэhэн юм. Хара багаhаа хойшо hүбэлгэн бэрхэ, hонор хурса, өөрэхэн үхибүүн ябаhан. Онон голойнгоо эрьеэр наадажа, уhанда орожо, загаhа жараахай барижа ябадаг сагынь сэдьхэл бодолдонь элихэнээр hанагдажа, улаан зүрхэнhөө уянгалан, эрхим мүрнүүдые гаргадаг hэн. Хүл нюсэгэн бага наhандань элдэб үйлэ ушарнууд уярhан сэдьхэлдэнь hайхан мэдэрэлээр халин ерэжэ байгаа гэхээр.
Һургуулиин hурагша ябахадаа, шүлэгүүдые бэшэжэ, зохёохы замай эхи табиhан байна. Һүдэнтын долоон жэлэй hургуулида hуража байха сагта түрүүшын туршалгануудые эхилхэ үедэнь буряад хэлэнэй мэдээжэ багша Бадма-Базар Намсарайн зүб тээшэнь шэглүүлжэ, хүтэлбэрилжэ ябаhан. Уран зохёолой «Булаг» бүлгэмэй гэшүүн боложо, шадабарияа хурсадхажа, шүлэгшэнэй арюун замда гараhан. Түрүүшын «Хурьгад» шүлэг 1961 ондо «Байгал» журналда толилогдоhон юм. Тиихэдэ Буряадай элитэ уран зохёолшон, поэт Гунга Чимитов 14-хэн шүлэгшэндэ дали ургуулан, дэмжэжэ, холын үргэн харгыда үреэhэн байна.
Согто_- Хангилай дунда hургуулиин шаби ябахадань, бүлэг мэдээжэ уран зохёолшод уншагшадтай уулзалга хэhэн намтартай. Хэд бэ гэхэдэ, «Буряад арадай гургалдай» гэжэ нэршэhэн, уран шүлэгшэн Дондок Ульзытуев, Агын уран зохёолшон Жамьян Балданжабон, Рабдан Рабжуев. Энэ уулзалгаhаа горитойхон туhаламжа абажа, найруулхы эрмэлзэлээ аша үрэтэйгөөр ябуулха хүсэлтэй болоhон байна.
Эрхүүгэй Гүрэнэй университедэй журналистикын факультедтэ hуража ябаха үедөө эршэмтэйгээр, уhанай долгин шэнгеэр уран гуурhанhаа шүлэгүүдээ гаргажал, олон hонирхогшодой урда уншажал, түүрээжэл ябаhан.
Шэнхинэмэ hайхан шүлэгүүдынь» Литературна газетэ», «Советская молодежь», «Восточно_Сибирская правда», «Буряад үнэн», «Агын үнэн», «Агинская правда» газетэнүүдтэ, мүн баhа «Байгал» журналда толилогдожо, уншагшадай анхарал татаhан, hонирхол түрүүлhэн юм.
«Хонхо сэсэг», «Агын аялга» гэжэ суглуулбаринуудай нюурнуудта зохёолнуудыень уншажа, сэдьхэлээ ханадаг байхабди. Һургуулиин үхибүүд шүлэгүүдээрнь hонирхожо, шэнжэлэлгын ажал ябуулдаг болонхой.
Поэдэй шүлэгүүдыень уншаад байхадаа, түрэhэн тоонто нютагаа, үрэжэлтэй баян байгаали, эхэ эсэгэеэ уянгата дулаахан үгэнүүдээр магтан hайхашаан бэшэhыень ойлгонобди.
«Нютагайм багашуул» ном тухай. Үхибүүдтэ зорюулhан тус ном тон боломоор сагта гараhан гэхээр байна. Юундэб гэхэдэ, үндэhэн хэлэ бэшэгээ хүгжөөхын тулада нэн түрүүн үхибүүдтэ буряад хэлэн дээрэ уншаха ном тон хэрэгтэй ха юм. Һургуулиин наhанай багахан үхибүүдэй уншаха ном хоморшог. Һүүлшын жэлнүүдтэ хүүгэд түрэл хэлээрээ, уран зохёолоор hонирходог болонхой.
Энэ номой хуудаhануудые иран hэхэжэ уншаа hаатнай, Болот Бальжинимаев, нээрээшье, нютагайнгаа багашуулые наhан соогоо hайхашаан, магтан бэшэдэг байна гэжэ ойлгохоор, мүн баhа хүмүүжүүлэн, ёhотой эрхэтэд болгон хүмүүжүүлгын hургаалшье үгэнэ.
Зохёохы зам харгыень зүб залажа, туhатай зүбшөөл үгэжэ ябаhан ахамад зохёолшод, аха дүү Арсалан ба Цыдып Жамбаловууд болоно. Энэ номой хэблэгдэн гарахада, ехэхэн туhа, нүлөө үзүүлhэн хүнүүдэй нэгэн буряад арадай поэт Арсалан Жамбалон.
Олон тоото шүлэгүүд соонь өөhэдыгөөшье танижа болохот. Жэшээнь, «Доржо» гэжэ шүлэг тухай хэлэхэ болоо hаа иимэ. Хара багаhаа суг үндыhэн, унаган нүхэр Нимаев Владимир Дугаржаповичтай баруун hааляар нүхэсэжэ, наадажа ябахадаа, дүү хүбүүн Доржо тухайнь шүлэг зохёоhон юм. Мүнөө Доржо олон хүүгэдэй эсэгэ, нагаса аба болонхой баруун hаалидаал байдаг хэбээрээ.
Зохёолшоной бага наhанай мэдэрэл тэрэнэй зохёохы ажалда шиидхэхы hуури эзэлдэг. Болот Бальжинимаев шалюухан наhаяа дурсан hанажа, шүлэгүүдэйнгээ ульгам дулаахан мүрнүүд соо бишыхан хөөрхэн хүбүүхэдэй дүрэнүүдые аржытар харуулна. Олон үхибүүдтэй Дамдинжаб абгынгаа, Даба ахайнгаа хүбүүд басагадта зорюулhан шүлэгүүдыньь олондо мэдээжэ болонхой.
Үхибүүдэй энээхэн номой нюурнуудта шүлэгүүдhээ гадна үльгэр «Олзо хүбүүн», мүн баhа рассказууд ороhон байна. Сэдьхэл хүдэлгэмэ эдэ зохёолнуудынь буряад ёhо заншалаа сахин, аха захаяа хүндэлхэ тухай бодол түрүүлнэ. Мүн баhа hургуулиин үе саг hанан дурсагдан, хүхюу жаргалтай наhан тэхэрин ерэhэн шэнги.
Ахамад зохёолшодоо даган хаража, багашуул, үхибүүд, залуу гуурhатад уран зохёолой бүлгэмэй ажалда эдэбхитэй хабаададаг. Залуу үетэндэ саашанхи ургалтадань Болот Бальжинимаевай уран шүлэгүүд жэшээ болодог гээшэ.
Бэлиг түгэлдэр хүн алишье талаараа адли тэгшэ байдаг гээшэ ааб даа. Болот Бальжинимаев зохеохы табисууртай байхын хажуугаар уран гоеор урлан зураха, алибаа юумые хубилган бүтээхэ, шэнэлхэ, зохёохо шадабари ехэтэй хүн байhан юм. Зүблэлэй түрүүлэгшээр хүдэлхэ үедөө нютагайнгаа шарайе hэргээхэ ажал эдэбхитэй ябуулжа, Илалтын 50 жэлэй ойдо зорюулhан мемориал – хүшөө бодхоохо түсэб табижа, тэрэнээ өөрынгөө проект зохёожо бэелүүлhэн юм. Эсэгын дайнда баатарлигаар унаhан хүбүүдтэ ба ветерануудта дурасхаал болоhон энэ хүшөө нютагаймнай шэмэг болон байдаг.
Гунэй нютагай дэбисхэр дээрэ хамтын хүсэн нэгэдхэн, колхозой бии болоhоор 60 жэлэй ой нютагайхид үргэнөөр тэмдэглэhэн гээшэбди. 1991 ондо энэ ехэ ойн баярта зорюулжа, туг – вымпел, значок бүтээгдэhэн. Авторынь – Болот Бальжинимаев. Тэрэнэй хажуугар дуу зохеолгоор конкурс зарлагдаа бэлэй. Конкурсын үзэмжэдэ Болот Бальжинимаев хоёр дуу зохёожо, хүгжэмшэд Чойжилхамаева Цыцык Очировна Дагба Ринчинов хоертой «Эжы абынгаа байхада», «Гунэй нютагнай» гэhэн дуунуудые үргэн харагшадай анхаралда табиhан байна. «Эжы абынгаа байхада» гэжэ дууниинь арад зоной зүрхэ сэдьхэлдэ hайшаагдажа, үргэн Агадашье, Байгалай эрьеэршье, хаа хаанагүй сууряатан зэдэлжэ байдаг.
Болот Бальжинимаевай уран зөөлэн шүлэгүүдынь багашуулай, үхибүүдэй үнжэгэн сэдьхэлдэ мартагдашагүйгөөр оронхой гэжэ хэлэхээр.
Ая гангын хангал татаhан,
Аянай шубуудай аялгаар зэдэлhэн,
Аба эжымни гуламта болоhон
Агын талада түрэhэн хүбүүмби.
Υгын hайхан үреэл доро,
Υлгын дуунай аянга доро,
Υреэ моридой түбэрөөн доро
Υндын тэнжэhэн хүбүүмби.
Υндэр жороо мори унаhан
Υбгэн буурал абын хүбүүмби.
Эдеэшэг халуун сайтай hуудаг
Эмгэн hайхан эжын хүүгэнииньби.